Prace konserwatorskie przy XVIII- wiecznym Atlasie Selectus

W ostatnim czasie w pracowni została zakończona konserwacja atlasu kartograficznego. Atlas Selectus zawierający mapy wszystkich królestw i krajów świata przeznaczony był do użytku w szkołach, w podróży i podczas lektury gazet. I tak jak sugerują informacje zawarte w tytule, z atlasu korzystali uczniowie Gimnazjum Elbląskiego. Stan zachowania atlasu, intensywne zabrudzenie, liczne uszkodzenia i późniejsze naprawy wskazywały na to, że był on użytkowany niezwykle intensywnie. Zapraszam do prześledzenia etapów prac konserwatorskich i restauratorskich.

Johann Georg Schreiber, Atlas Selectus, Lipsk, 1740 lub 1749, sygn. KA 47

Autorem atlasu jest Johann Georg Schreiber, niemiecki rytownik, kartograf i wydawca działający w Lipsku. Powstały dwa wydania Atlasu Selectus: w 1740 i 1749 r. Na karcie tutułowej nie została wyrytowana data, a mi nie udało mi się niestety jednoznacznie określić, kiedy został wydany elbląski egzemplarz.
Atlas zawiera stronę tytułową, rejestr oraz 38 map, w tym mapy kontynentów: Europy, Azji, Afryki, Ameryki Północnej (Nowego Świata) oraz Ameryki Południowej, mapy poszczególnych krajów europejskich, mapy regionalne Niemiec, Cesarstwa Rosyjskiego, Ziemi Świętej i basenu Morza Czarnego. Wg rejestru atlas powinien zawierać 35 map, jednak zawiera o pięć więcej, co zaznaczone jest również w rejestrze w postaci dopisów rękopiśmiennych. W atlasie brakuje jednej mapy z przedstawieniem półkul ziemskich oznaczonej w rejestrze nr 3.

Spis map w atlasie. Część map została dopisana do rejestru ręcznie.

Meilen zeiger derer vornehmsten Städte in Deutschland.

Die Republic Holland oder die Vereinigte Niderlande.

Das Hertzogthum Schlesien.

Das Königreich Daennemarck Nebst denen angraentzenden Laendern.

Reise Charte durch das Königreich Polen mit allen darzu gehörigen Laendern.

Kartusz tytułowy.

Atlas Selectus pierwotnie posiadał oprawę wykonaną z tekturowych okładzin obleczonych ręcznie czerpanym, żeberkowym papierem. W późniejszym czasie atlas został poddany naprawie, otrzymując nowe, dodatkowe obleczenie. Na starą oprawę na grzbiet i narożniki naklejono skórę, a na okładziny nowy papier marmoryzowany.
Mapy zamontowano w charakterystyczny dla atlasów sposób, tzn. na paskach montażowych, przez które zszywano blok.

Atlas Selectus przed konserwacją.

Atlas posiadał zniszczenia wynikające głównie z jego bardzo intensywnego użytkowania. Zdecydowanie w najgorszym stanie znajdowała się oprawa atlasu. Skórzany grzbiet był popękany na całej długości i posiadał wiele ubytków skóry. Dwie warstwy papieru obleczeniowego były również bardzo zniszczone. Papiery były bardzo mocno zabrudzone, poprzecierane z licznymi przedarciami i ubytkami.
Głównym zniszczeniem jakie można było zaobserwować na mapach, mające wpływ na odbiór estetyczny dzieła, było bardzo intensywne zabrudzenie i zaplamienie. Papier map poza kilkoma drobnymi przedarciami nie posiadał widocznych zniszczeń mechanicznych. W gorszym stanie znajdowały się natomiast paski montażowe. Posiadały wiele przedarć i drobnych ubytków.

 

Uszkodzona oprawa atlasu.

Mocno zniszczony grzbiet atlasu.

Ubytek papieru w narożniku oprawy odsłaniający tekturę.

Tylna wyklejka atlasu. Widoczne podwinięcia papieru obleczeniowego, który został naklejony w późniejszym czasie. Zachowała się oryginalna kolorystyka papieru marmoryzowanego.

Uszkodzenia paska montażowego, na którym zamocowano mapę.

Mocne zabrudzenie mapy.

Praca z zabytkami posiadającymi warstwę barwną, jak w przypadku omawianych map kartograficznych, jest trudna i wymagająca dobrego przygotowania. Mapy w Atlasie Selectus wykonano techniką miedziorytniczą i pokolorowano ręcznie farbami wodnymi. Większość użytych barwników i pigmentów okazała się nieodporna na wodę, co nie było wielkim zaskoczeniem. Z tego powodu postanowiłam prace konserwatorskie przeprowadzić "na sucho" tzn. z minimalnym zastosowaniem wody. Dzięki temu do minimum ograniczone zostało ryzyko rozpłynięcia się kolorów czy przenikanie barwników na drugą stronę papieru. Ponadto udało się zachować oryginalny charakter papieru, fakturę, przetłoczenia itp. Stosując zabiegi mokre przy papierze zawsze istnieje ryzyko utracenia tych często subtelnych cech, które jednak dużo mówią o papierze i technice wykonania dzieła.

Pełnym zabiegom konserwatorskim poddano natomiast paski montażowe, wyklejki oraz oprawę. Jak już pisałam wcześniej pierwotna oprawa atlasu, składała się z tekturowych okładzin obleczonych papierem marmoryzowanym. W późniejszym czasie atlas "odnowiono" dodając drugą warstwę papieru, skórzany grzbiet i narożniki. Pomimo tego stan zachowania oprawy był bardzo zły. Konserwacji poddałam wszystkie elementy oprawy, jednak zdecydowałam, że do atlasu powróci pierwsze, oryginalne obleczenie. Pozostałe elementy umieściłam w pudle ochronnym razem z zabytkiem.

Atlas w trakcie konserwacji. Widoczny efekt oczyszczania mechanicznego mapy.

Atlas w trakcie konserwacji. Przednia okładzina po odklejeniu wyklejki. Widoczny oryginalny kolor na podwinięciach pierwotnego obleczenia.

Atlas w trakcie konserwacji. Po odklejeniu wierzchniej warstwy papieru uwidoczniło się pierwotne obleczenie. Po prawej stronie, na środku widoczny jest niewielki wycisk tłoka na oprawie.

Zszywanie map

Atlas w trakcie montowania oprawy.

Atlas w trakcie montowania oprawy.

ATLAS SELECTUS PO KONSERWACJI

Kto znajdzie Elbląg? :)