Zbiory zabytkowe

Zabytkowy księgozbiór Biblioteki Elbląskiej obejmujący druki wydane do 1945 r. obecnie  liczy około 57 300 woluminów. W zbiorze tym znajduje się 69 woluminów inkunabułów, wśród których aż 14 jednostek bibliograficznych stanowią druki, które w zbiorach polskich występują tylko w jednym egzemplarzu. W skład księgozbioru wchodzi również prawie 9 000 woluminów starych druków, 35 000 druków XIX w. oraz rękopisy, druki muzyczne, kartografia, ekslibrisy i grafiki. Najstarsze woluminy to dwa XIV w. rękopisy na pergaminie.

W zróżnicowanym tematycznie księgozbiorze znajdziemy m.in. księgi teologiczne, wśród których znaczną część stanowi kolekcja różnorodnych wydań biblii, książki filozoficzne, klasyczną literaturę grecką i łacińską. W zbiorze znajdują się książki reprezentujące wszystkie dziedziny wiedzy, pozwalające prześledzić kształtowanie się poszczególnych dyscyplin naukowych na przestrzeni dziejów. Znajdziemy tu m.in. książki historyczne, prawnicze, medyczne, botaniczne, matematyczne, astronomiczne i wiele innych. Duże znaczenie dla badaczy historii Elbląga mają druki okolicznościowe tłoczone z okazji ślubów pogrzebów oraz różnorodnych uroczystości miejskich.

Księgozbiór ma bardzo bogatą historię, w jego skład wchodzą książki gromadzone na przestrzeni czterystu lat. Główny rdzeń księgozbioru stanowią woluminy należące do biblioteki dawnego Gimnazjum Elbląskiego. Od początku swego powstania biblioteka, miała mieć charakter ogólny, otwarty na wszystkie nauki i sztuki. Za datę powstania tej biblioteki gimnazjalnej uznaje się rok 1601 r., kiedy to rada miejska zakupiła księgozbiór po zmarłym rektorze Tomaszu Rotusie. W kolejnych latach biblioteka gimnazjalna pozyskiwała książki drogą świadomych zakupów, jak również w formie darów od mieszczan elbląskich, m.in. Andrzeja Neandra, Alberta Isendorfa, Zachariasza i Jana Barthena, Samuela Wolffa, Szymona i Stefana Loitzów, oraz Samuela Meinereisa. W XVIII w. w ramach aukcji nabywano księgozbiory zmarłych mieszczan, a z czasem przyjął się zwyczaj przekazywania co najmniej jednej książki z aukcji bibliotece. W 1821 roku wcielono do biblioteki zbiory pochodzące z biblioteki ratuszowej. Biblioteka Gimnazjalna przekształcona została w Bibliotekę Miejską, a zbiory udostępnione zostają szerszej grupie odbiorców. W 1847 r.  księgozbiór liczył 18 000 woluminów, a w 1930 r. - 58 000. W 1942 roku na stanie biblioteki znajdowało się 81 000 woluminów, jednakże zawirowania wojenne przyczyniły się do znacznego uszczuplenia tej liczby.Udało się co prawda uniknąć wywiezienia biblioteki przez Niemców, jednakże wyniszczony w wyniku działań wojennych w 1945 r. Elbląg, nie był w stanie zapewnić zbiorom odpowiednich warunków. W związku z tym władze miasta podjęły decyzję o przekazaniu książek w depozyt Bibliotece Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zanim jednak książki wywieziono z Elbląga w 1947 roku, 17 skrzyń zawierających najcenniejsze druki zaginęło. Początkowo ustalono, że księgozbiór pozostanie w Toruniu przez 25 lat, jednakże po upływie tego okresu depozyt przedłużono o kolejne 25 lat. Ostatecznie książki powróciły do Elbląga w 2001 roku.


Zbiory zabytkowe i specjalne Biblioteki Elbląskiej, dzięki odzyskaniu księgozbioru zdeponowanego po II wojnie światowej w Bibliotece Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i Instytutu Bałtyckiego w Gdańsku stanowią jedną z najwspanialszych kolekcji starych druków. Można uznać, że jak na bibliotekę publiczną jest to zbiór godny podziwu. Stanowią integralny składnik dziedzictwa kulturalnego, wytworów myśli ludzkiej, wnoszący znaczny wkład do sumy wiedzy ludzkiej, w niektórych przypadkach jedyny i niezastąpiony. Wśród inkunabułów najliczniej występują druki z oficyn niemieckich i weneckich. Są to przede wszystkim biblie, dzieła papieży Piusa II i Bonifacego VIII, Legenda Jakuba de Voragine'a, dzieła filozoficzne Cycerona i Elementa Euklidesa.
Najstarszymi rękopisami w Bibliotece Elbląskiej są 2 średniowieczne łacińskie rękopisy z XIV w. sporządzone na pergaminie: Sermones de SanctisContractus Sermonum de tempore. Pozostałe rękopisy w większości związane są z Gimnazjum Elbląskim. Są to głównie sztuki pisane przez rektorów i nauczycieli dla potrzeb teatru szkolnego. 
Kolekcja starych druków obejmuje druki tłoczone w elbląskich oficynach drukarskich, jak i w innych drukarniach w Polsce i zagranicą. Stare druki tłoczone w elbląskich drukarniach w większości dotyczą Elbląga. Są to druki okolicznościowe upamiętniające awanse, śluby, pogrzeby znaczniejszych obywateli elbląskich, także druki dotyczące dziejów drukarstwa elbląskiego, druki związane z polskimi władcami oraz dotyczące Gimnazjum Elbląskiego.
Wśród druków zachowanych w bibliotece znajdują się takie, które zostały wydane w znamienitych oficynach europejskich: Wittemberdze, Lipsku, Getyndze, Bazylei, Augsburgu i Wilnie. Posiadamy także druki wydane w innych oficynach polskich: Krakowie (drukarnia Andrzeja Piotrkowczyka i Łazarza Andrysowica), Warszawie, Gdańsku, Wrocławiu i Królewcu.
Biblioteka Elbląska posiada również niezwykle cenną kolekcję około 160 wydań Pisma Świętego. Przeważają Biblie w języku niemieckim, głównie protestanckie. Nie zawsze jest to pełny tekst Starego i Nowego Testamentu, czasami są to tylko poszczególne księgi lub nawet ich fragmenty. Najstarsze Biblie to trzy inkunabuły: Biblia germańska wydana w Nürnbergu w latach 1476-1478, Biblia cum postilis Hugonis de Sancto Charo wydana w Bazylei w latach 1498-1502 oraz Biblia frobenowska również wydana w Bazylei w roku 1495.



Więcej o zbiorach zabytkowych w publikacjach:

Greczycho Krystyna, Depozyty zbiorów Biblioteki Miejskiej w Elblągu, [w:] Biblioteka Elbląska. Przyszłość i teraźniejszość, pod red. P. Derlukiewicza, Elbląg 2001, s. 39-46

Lassota Józef, Zarys dziejów Biblioteki Elbląskiej (1601-1945), Rocznik Elbląski 1, Elbląg 1961, s. 97-120

Sekulski Jerzy, Biblioteka gimnazjum elbląskiego w XVII-XVIII w., [w:] Biblioteka Elbląska 1601-2001. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej z okazji 400-lecia Biblioteki Elbląskiej, Elbląg 23 XI 2001, Elbląg 2001, s.17-42.

Sekulski Jerzy, Elbląg i jego biblioteka, [w:] Biblioteka Elbląska. Przyszłość i teraźniejszość, pod red. P. Derlukiewicza, Elbląg 2001, s. 5-29

Słodownik Lech, Działalność Biblioteki Miejskiej w Elblągu w XIX i XX wieku (do 1945 roku), [w:] Biblioteka Elbląska 1601-2001. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej z okazji 400-lecia Biblioteki Elbląskiej. Elbląg 2001, s. 53-72

Strutyńska Maria, Stare druki biblioteki elbląskiej, [w:] Zbiory zabytkowe Biblioteki Elbląskiej, Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Bibliotece Elbląskiej 24 listopada 2006 r, Elbląg 2006 s. 19-31.